Daleko od domova
Vypíchaná keramika a příměs drcené keramiky v Polské nížině
DOI:
https://doi.org/10.35686/AR.2024.242Klíčová slova:
pozdní kultura s lineární keramikou, kultura s vypíchanou keramikou, Stichbandkeramik, šamotová příměs, technologie keramikyAbstrakt
Po zániku kultury s lineární keramikou (LBK) v oblasti dnes známé jako Polská nížina pozorujeme heterogenní kulturní situaci. Je zde rozlišována pozdní kultura s lineární keramikou (LBPC) a kultura s vypíchanou keramikou (SBK). Obecně platí, že žádná z těchto komunit nepoužívala drcenou keramiku („šamot“) jako hlavní typ keramické příměsi. Existují však výjimky z těchto výrobních pravidel. Keramický materiál z lokalit v Polské nížině prezentovaný v tomto článku umožňuje vyvodit závěr, že příměs drcené keramiky byla pro některé z těchto komunit důležitá. Pokus o interpretaci přidávání zlomků jiných nádob do hrnčířské hlíny nepoukazuje na technické přednosti samotného šamotu, ale spíše na jeho symbolický význam – využití zlomků vypálených nádob k výrobě nových forem. Četná etnografická data ospravedlňují tento přístup, který je někdy využíván i v archeologických interpretacích. Navržená hypotéza umožňuje uvažovat o alternativním pojetí vzniku některých post-LBK komunit v Polské nížině.
Stažení
Reference
Beckerman, S. M. 2015: Corded Ware Coastal Communities: Using ceramic analysis to reconstruct third millennium BC societies in the Netherlands. Leiden: Sidestone Press.
Bednarczyk, J. – Kośko, A. – Krauze, E. 1979: Z problematyki rozwoju kultur wstęgowych w rynnie Jeziora Pakoskiego. Ze studiów nad rozwojem kultur wstęgowych na Kujawach. Pomorania Antiqua 8, 9–42.
Borowski, M. – Furmanek, M. – Czarniak, K. – Gunia, P. 2015: Steatite-tempered pottery of the Stroke Ornamented Ware culture from Silesia (SW Poland): a Neolithic innovation in ceramic technology. Journal of Archaeological Science 57, 207–222. DOI: https://doi.org/10.1016/j.jas.2015.01.021
Bradley, R. 2002: The past in prehistoric societies. London: Routledge.
Bradley, R. – Williams, H. (eds.) 1998: The Past in the Past: the Re-use of Ancient Monuments. World Archaeology 30(1). London: Routledge. DOI: https://doi.org/10.1080/00438243.1998.9980399
Bronk Ramsey, C. 2009: Bayesian analysis of radiocarbon dates. Radiocarbon 51, 337–360. DOI: https://doi.org/10.1017/S0033822200033865
Chapman, J. 2000: Fragmentation in archaeology: people, places and broken objects in the prehistory of South Eastern Europe. London: Routledge.
Chapman, J. 2022: The fragmentation of place: towards an integrated theory of fragmentation. In: M. Grygiel – P. Obst (eds.), Walking among ancient trees. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, 635–648.
Ciesielski, M. – Gorczyca, K. 2013: Osada ludności późnej fazy kultury ceramiki wstęgowej kłutej z elementami kultury lendzielskiej w Międzyrzeczu, stan. 11, woj. lubuskie. Archeologia Środkowego Nadodrza 10, 9–27.
Cuomo di Caprio, N. – Vaughn, S. J. 1993: An experimental study in distinguishing grog (chamotte) from argillaceous inclusions in ceramic thin sections. Archeomaterials 7, 21–40.
Czarniak, L. 2012: Młodsze kultury cyklu naddunajskiego w Polsce południowo-zachodniej. Szczecin – Wrocław: Wydawnictwo Mediatour.
Czerniak, L. 1978: Konary, woj. Bydgoszcz, stan. 20. Obozowisko ludności kultury lendzielskiej Ze studiów nad rozwojem kultur wstęgowych na Kujawach. Sprawozdania Archeologiczne 30, 33–55.
Czerniak, L. 1980: Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Czerniak, L. 1989: Teoretyczne problemy archeologicznej systematyki kulturowej. Przykład badań nad zróżnicowaniem cech technologicznych ceramiki kultur z kręgu naddunajskich. In: A. Cofta-Broniewska (ed.), Kujawskie przyczynki do badań nad neolitem Europy. Inowrocław: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 33–76.
Czerniak, L. 1992: Węgierce, gm. Pakość, stan.12. Osiedle z fazy Ia kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach. Sprawozdania Archeologiczne 44, 31–47.
Czerniak, L.1994a: Differenzierung der postlineare Kulturen aufgrund der Forschung über Technologie der Keramik. In: P. Koštuřík (ed.), Internationales Symposium über die Lengyel-Kultur 1888–1988. Brno – Łódź: Masarykova univerzita v Brně, 15–17.
Czerniak, L. 1994b: Wczesny i środkowy okres neolitu na Kujawach 5400–3650 p. n. e. Poznań: PSO.
Czerniak, L. 2012: After the LBK. Communities of the 5th millennium BC in north-central Europe. In: R. Gleser – V. Becker (eds.), Mitteleuropa im 5. Jahrtausend vor Christus. Beiträge zur Internationalen Konferenz in Münster 2010. Berlin: LIT Verlag, 151–174.
Czerniak, L. 2017: Zanim powstała kultura brzesko-kujawska. Przykład stanowisk 2, 3, 6 i 7 w Ludwinowie, gm. Włocławek. In: A. Marciniak-Kajzer – A. Andrzejewski – A. Golański – S. Rzepecki – M. Wąs (eds.), Nie tylko krzemień. Not only flints. Studia ofiarowane prof. Lucynie Domańskiej w 45-lecie pracy naukowo-dydaktycznej i w 70 rocznicę urodzin. Łódź: Uniwersytet Łódzki (UŁ), 199–236.
Czerniak, L. 2019: Ślady osadnictwa kultur postlinearnych – Traces of post-LBK occupation. In: J. Pyzel (ed.), Ludwinowo, stanowisko 7. Osada neolityczna na Kujawach – Ludwinowo, site 7. Neolithic settlement in Kuyavia. Pękowice – Gdańsk: Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PROFIL-ARCHEO – Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 147–173. DOI: https://doi.org/10.33547/ODA-SAH.08.Lud.03
Czerniak, L. – Kośko, A. 1980: Zagadnienie efektywności poznawczej analizy chronologicznej ceramiki na podstawie cech technologicznych. Z problematyki badań nad „datowaniem technologicznym" ceramiki kultur neolitycznych w strefie Kujaw. Archeologia Polski 25, 247–280.
Czerniak, L. – Marciniak, A. – Bronk Ramsey, C. – Dunbar, E. – Goslar, T. – Barclay, A. – Bayliss, A. – Whittle, A. 2016: House time: Neolithic settlement development at Racot during the 5th millennium CAL B.C. in the Polish lowlands. Journal of Field Archaeology 41, 618–640. DOI: https://doi.org/10.1080/00934690.2016.1215723
Czerniak, L. – Matuszewska, A. – Dziewanowski, M. – Jakubczak, M. – Marciniak, A. – Michalak, K. I. – Połczyński, Ł. – Pospieszny, Ł. – Pyżewicz, K.– Ryndziewicz, R. 2021: Neolityczny rondel w Nowym Objezierzu i jego kontekst osadniczy: wstępne wyniki badań w latach 2017–2020. Materiały Zachodniopomorskie 17, 69–124.
Czerniak, L. – Matuszewska, A. – Dziewanowski, M. – Pospieszny, Ł. – Jakubczak, M. – Szubsk, M. 2020: The Neolithic roundel and its social context on the furthest reaches of the Danubian World. In: A. Gebauer – L.B. Sørensen – A. Teather – A.C. Valera (eds.), Monumentalising life in Neolithic. Narratives of continuity and change. Oxford – Philadelphia: Oxbow Books, 263–272. DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv13pk66m.27
Czerniak, L. – Matuszewska, A. – Pospieszny, Ł.– Ryndziewicz, R. 2019: Badania neolitycznego rondela w Nowym Objezierzu w 2018 roku. Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie 8, 145–154.
Czerniak, L. – Pyzel, J. 2019: The Brześć Kujawski culture. The north-easternmost Early Chalcolithic communities in Europe. In: R. Gleser – D. Hofmann (eds.), Contact, boundaries and innovation in the fifth millennium. Leiden: Sidestone Press, 59–90.
Dzierżanowska, A. 2011: Południowe wzorce kulturowe w społecznościach grupy brzesko-kujawskiej kultury lendzielskiej. In: M. Rybicka (ed.), Obraz struktury społecznej w świetle źródeł archeologicznych w pradziejach i średniowieczu. Rzeszów: MITEL, 61–66.
Dziewanowski, M. 2016: Obiekty kultur postlinearnych z wpływami kultury Rössen na Wzniesieniach Szczecińskich w świetle odkryć z lat 1995–2014. In: L. Czerniak (ed.), Gdańskie Studia Archeologiczne 5. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 9–39.
Edmonds, M. 1999: Ancestral geographies of the Neolithic. Landscapes, monuments and memory. London: Routledge.
Feathers, J. K. 2003: Comments I: Accounting for Ceramic Change. Archaeometry 45, 163–169. DOI: https://doi.org/10.1111/1475-4754.00102_1
Felczak, O. 2020: Osadnictwo kultur naddunajskich nad dolną Wierzycą i Janką. In: O. Felczak (ed.), Wczesny i środkowy neolit na Pojezierzu Starogardzkim w świetle badań nad dolną Wierzycą i Janką. Fontes Commentationesque ad Res Gestas Gedani et Pomeraniae 8. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne, 25–94.
Grabowska, B. – Zastawny, A. 2011: Osada kultury malickiej na st. 5 w Modlnicy, pow. krakowski. In: J. Kruk – A. Zastawny (eds.), Modlnica st. 5. Od środkowego neolitu po wczesną epokę brązu. Via Archaeologica. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad, 21–93.
Grabowska, B. – Zastawny, A. 2014: Osada kultury malickiej na st. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki. In: A. Zastawny (ed.), Targowisko stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia. Via Archaeologica. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad, 249–410.
Grygiel, R. 1986: The household cluster as a fundamental social unit of the Lengyel Culture in the Polish Lowlands. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 31, 43–334.
Grygiel, R. 2004: Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek: 1. Wczesny neolit – kultura ceramiki wstęgowej rytej. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego – Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne.
Grygiel, R. 2008: Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek: 2. Środkowy neolit grupa Brzesko-Kujawska kultury lendzielskiej. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego – Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne.
Hegmon, M. 2000: Advances in Ceramic Ethnoarchaeology. Journal of Archaeological Method and Theory 7, 129–137. DOI: https://doi.org/10.1023/A:1026502419007
Holmqvist, E. 2021: Why not let them rest in pieces? Grog-temper, its provenance and social meanings of recycled ceramics in the Baltic Sea region (2900–2300 BCE). Archaeometry 64, 8–25. DOI: https://doi.org/10.1111/arcm.12727
Jankowska, D. – Bigos, M. – Rozbiegalski, P. 2014: Materiały kultury ceramiki wstęgowej kłutej na stanowisku Święty Wojciech 7, gm. Międzyczecz. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 15, 55–69.
Kaczanowska, M. 1996: Ceramika kultury malickiej z Krakowa Nowej Huty. In: J. K. Kozłowski (ed.), Kultura malicka. Drugi etap adaptacji naddunajskich wzorców kulturowych w neolicie północnej części środkowej Europy. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 5–27.
Kaczanowska, M. – Kozłowski, J. K. 2006: Grupa samborzecko-opatowska. In: M. Kaczanowska (ed.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich. Kraków: Muzeum Archeologiczne, 23–36.
Kadrow, S. 1990: Obiekt kultury malickiej na stanowsku nr 20 w Rzeszowie. Sprawozdania Archeologiczne 42, 95–103.
Kadrow, S. 2015: Malice сulture dwelling сlusters in South-Eastern Poland. In: A. Diachenko – F. Menotti – S. Ryzhov – K. Bunyatyan – S. Kadrow (eds.), The Cucuteni–Trypillia Cultural Complex and its Neighbours. Essays in Memory of Volodymyr Kruts. Lviv: Vidavnictvo Astrolâbìâ, 299–308.
Kadrow, S. 2023: Radiocarbon Chronology of the post-LBK Malice Culture in Lesser Poland. Sprawozdania Archeologiczne 75(2), 51–64. DOI: https://doi.org/10.23858/SA/75.2023.2.3481
Kadrow, S.– Rauba-Bukowska, A. 2016: Ceramics Technology and Transfer of Ideas in the West Carpathian Region in Neolithic. In: S. Terna – B. Govedarica (eds.), Interactions, changes and meanings. Essays in honour of Igor Manzura on the occasion of his 60th birthday. Kishinev: Stratum, 65–72.
Kadrow, S. – Rauba-Bukowska, A. 2017: The selection of ceramic raw material: convenience or a technological idea? A case study of the Danubian cultures north of the Carpathians. Archeologické rozhledy 69, 261–280. DOI: https://doi.org/10.35686/AR.2017.16
Kadrow, S. – Zakościelna, A. 2000: An Outline of the Evolution of Danubian Cultures in Małopolska and Western Ukraine. Baltic-Pontic Studies 9, 187–255.
Kamieńska, J. 1959: Osada kultury nadcisańskiej w Malicach pow. Sandomierz. Materiały Archeologiczne 1, 45–62.
Kaniewska, D. – Sobucki, A. 2006: Wielokulturowa osada w Międzyrzeczu, stan. 108. In: S. Groblica – A. Jaszewska (eds.), Współczesnymi drogami w przeszłość: IV polsko-niemieckie spotkania archeologiczne 2. Dychów 15–18 listopada 2005. Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 3:2. Zielona Góra: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Oddział Lubuski, 137–179.
Kirkowski, R. – Kukawka, S. 1990: Boguszewo, gmina Gruta, województwo toruńskie, stanowisko 43b, obiekty 11 i 23. In: D. Jankowska (ed.), Z badań nad chronologią absolutną stanowisk neolitycznych z ziemi chełmińskiej. Toruń: WOOŚK – UMK, 26–31.
Kirkowski, R. – Sosnowski, W. 1994: Kultura późnej ceramiki wstęgowej na ziemi chełmińskiej. In: L. Czerniak (ed.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej. Grudziądz: Muzeum – IAiE UMK, 115–134.
Kulczycka-Leciejewiczowa, A. 2006: Kultura ceramiki wstęgowej kłutej w południowej Polsce. In: M. Kaczanowska (ed.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich: Małopolska na przełomie epoki kamienia i miedzi. Kraków: Muzeum Archeologiczne, 9–21.
Kurzyk, K. – Kwapiński, A. – Ruta, A. 2019: Osada kultury późnej ceramiki wstęgowej ze stanowiska 22 w Rakowcu, gm. Kwidzyn, woj. pomorskie. Pomorania Antiqua 28, 183–195.
Larsson, M. A. 2009: Breaking and Making Bodies and Pots: Material and Ritual Practices in Sweden in the Third Millennium BC. Uppsala: Uppsala Universitet.
Michalak-Ścibor, J. 1994: Nowe źródła do znajomości klasycznej fazy kultury malickiej z Wyżyny Sandomierskiej (stanowisko 2 w Ćmielowie). Sprawozdania Archeologiczne 46, 31–81.
Novák, R. – Šída P. – Kubálek, P. – Nývltová Fišáková, M. 2017: Sídliště a pohřeb kultury s vypíchanou keramikou v Dětenicích, okr. Jičín. Archeologie ve středních Čechách 21, 529–554.
Ots, M. J. 2008: Aportes del Análisis Petrográfico de Cortes Delgados para la Caracterización y Clasificación del Estilo Cerámico Viluco Inka. Boletín del Laboratorio de Petrología y Conservación Cerámica 1(2), 12–21.
Pavúk, J. 1996: Poznámky ke vztahu malickej a lengyelskej kultúry. In: K. Kozłowski (ed.), Kultura malicka. Drugi etap adaptacji naddunajskich wzorców kulturowych w neolicie północnej części środkowej Europy. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 119–136.
Pawlak, E. – Pawlak, P. – Kabaciński, J. – Sobkowiak-Tabaka, I. – Czerniak, L. – Prinke, D. – Silska, P. – Machajewski, H. – Rewekant, A. – Sikorski, A. 2008: Kijewo, stanowisko 4, pow. średzki. Materiały do badań nad osadnictwem pradziejowym i wczesnośredniowiecznym. Fontes Archaeologici Posnanienses 44, 185–342.
Pikirayi, I. – Lindahl, A. 2013: Ceramics, ethnohistory, and ethnography: Locating meaning in Southern African Iron Age ceramic assemblages. The African Archaeology Review 30, 455–473. DOI: https://doi.org/10.1007/s10437-013-9145-0
Pyzel, J. 2018: Kultury pamięci, kultury zapomnienia. Osady pierwszych rolników w percepcji młodszych ugrupowań naddunajskich. Studium wybranych przypadków. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Pyzel, J. 2019: Cultures of remembrance, cultures of forgetting. The past in the post-LBK societies in Rhineland and Kuyavia. Germania 97, 1–40.
Reimer, P. J. – Austin, W. E. N. – Bard, E. – Bayliss, A. – Blackwell, P. J. et al. 2020: The IntCal20 Northern Hemisphere Radiocarbon Age Calibration Curve (0–55 cal kBP). Radiocarbon 62, 725–757. DOI: https://doi.org/10.1017/RDC.2020.41
Rauba-Bukowska, A. 2020: Analiza mineralogiczno-petrograficzna materiałów ceramicznych ze stanowisk neolitycznych w Brodach Pomorskich stan. 20, Rożentalu stan. 1, Pelplinie-Maciejewie stan. 20, Kościelnej Jani stan. 13, Barłożnie stan. 12. In: O. Felczak (ed.), Wczesny i środkowy neolit na Pojezierzu Starogardzkim w świetle badań nad dolną Wierzycą i Janką. Fontes Commentationesque ad Res Gestas Gedani et Pomeraniae 8. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne, 211–225.
Řídký, J. – Končelová, M. – Šumberová, R. – Limburský, P. – Květina, P. 2017: How Were Neolithic Ditches Filled In? Deposition Study of Two Enclosures from Bohemia. European Journal of Archaeology 17, 579–601. DOI: https://doi.org/10.1179/1461957114Y.0000000063
Santacreu, D. A. 2014: Materiality, Techniques and Society in Pottery Production. The Technological Study of Archaeological Ceramics through Paste Analysis. Balearic Islands: De Gruyter Open Poland. DOI: https://doi.org/10.2478/9783110410204
Siewiaryn, M. – Mikulski P. 2015: Osadnictwo z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu. In: W. Kaczor – M. Żółkiewski (eds.), Dubielewo, gm. Brześć Kujawski, stanowisko 8. Archeologiczne badania ratownicze na trasie autostrady A1 w woj. kujawsko-pomorskim. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 23–201.
Smith, F. T. 1989: Earth, vessels, and harmony among the Gurensi. African Arts 22, 60–65. DOI: https://doi.org/10.2307/3336719
Sterner, J. 1989: Who is signalling whom? Ceramic style, ethnicity and taphonomy among the Sirak Bulahay. Antiquity 63, 451–459. DOI: https://doi.org/10.1017/S0003598X00076420
Tite, M. S. – Kilikoglou, V. – Vekinis, G. 2001: Strength, Toughness and Thermal Shock Resistance of Ancient Ceramics, and their Influence on Technological Choice. Archaeometry 43, 301–324. DOI: https://doi.org/10.1111/1475-4754.00019
Vondrovský, V. – Beneš, J. – Divišová, M. – Kovačiková, L. – Šída, P. 2016: From LBK to SBK: Pottery, Bones, Lithics and Houses at the Neolithic site of Hrdlovka, Czech Republic. Open Archaeology 2, 303–327. DOI: https://doi.org/10.1515/opar-2016-0022
Whitbread, I. 1986: The Characterization of Argillaceous Inclusions in Ceramic Thin Sections. Archaeometry 28, 9–88. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.1986.tb00376.x
Whittle, A. – Healy, F. – Bayliss, A. 2011: Gathering Time. Dating the Early Neolithic Enclosures of Southern Britain and Ireland. Oxford: Oxbow Books. DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctvh1dwp2
Whittle, A. – Marciniak, A. – Pyzel, J. – Krueger, M. – Lisowski, M. – Ramsey, C. – Dunbar, E. – Barclay, A. – Bayliss, A. – Gaydarska, B. 2022: A history of the LBK in the central Polish lowlands. Praehistorische Zeitschrift 97, 377–408. DOI: https://doi.org/10.1515/pz-2022-2041
Wierzbicki, J. 2006: Materiały neolityczne z wielokulturowego stan 108 w Międzyrzeczu, woj. lubuskie. In: S. Groblica – A. Jaszewska (eds.), Współczesnymi drogami w przeszłość. IV Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne. Dychów 15–18 listopada 2005 roku, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza 3/2. Zielona Góra: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Oddział Lubuski, 103–136.
Zápotocká, M. 1970: Die Stichbandkeramik in Böhmen und in Mitteleuropa. Fundamenta 3. Köln – Wien: Böhlau.
Zápotocká, M. 1978: Ornamentace neolitické vypíchané keramiky. Archeologické rozhledy 30, 504–534.
Zastawny, A. 2022: New radiocarbon dates for the Malice culture in western Lesser Poland. In: M. Dębiec – J. Górski – J. Müller – M. Nowak – A. Pelisiak – T. Saile – P. Włodarczak (eds.), From Farmers to Heroes? Archaeological Studies in Honor of Sławomir Kadrow. Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 376. Bonn: Verlag Dr. Rudolf Habelt, 151–171.
Żurkiewicz, D. – Pawlak, E. – Pawlak, P. – Teska, S. – Waszczuk, K. in press: Pod wiatr. Gorzyce stanowisko 38 - osada kultury późnej ceramiki wstęgowej z pogranicza Kujaw i Wielkopolski. Fontes Archaeologici Posnanienses 59.
Stahování
Publikováno
Jak citovat
Číslo
Sekce
Licence
Copyright (c) 2024 Danuta Żurkiewicz
Tato práce je licencována pod Mezinárodní licencí Creative Commons Attribution 4.0 .
